Βολτέρος

(François Marie Arouet de Voltaire, Παρίσι 1694 – 1778). Εξελληνισμένο όνομα του Γάλλου φιλόσοφου και συγγραφέα Φρανσουά Μαρί Αρουέ ντε Βολτέρ. Ο Β. υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους εκπροσώπους του Διαφωτισμού. Λαμπρός μαχητής του λόγου, έγραψε θεατρικά έργα, ιστορικές μελέτες, φιλοσοφικά και επιστημονικά εκλαϊκευμένα έργα και απέκτησε μεγάλη φήμη όχι μόνο στην πατρίδα του, αλλά και σε ολόκληρη την Ευρώπη. Αναγκασμένος πολλές φορές να αυτοεξοριστεί για να γλιτώσει από το μίσος των γαλλικών αρχών, αλλά και από τη γενική εχθρότητα όλων των θρησκευτικών κύκλων (των ιησουιτών, των οποίων υπήρξε μαθητής, και των ιανσενιστών), κατόρθωνε πάντα με τη βοήθεια ισχυρών φίλων να προκαλεί την ακύρωση των μέτρων που στρέφονταν εναντίον του. Από το 1726 έως το 1729 έμεινε στην Αγγλία, όπου μελέτησε σε βάθος τη φιλοσοφική σκέψη του Λοκ, του Νεύτωνα και των ντεϊστών. Από το 1750 έως το 1753 φιλοξενήθηκε από τον Φρειδερίκο Β’ της Πρωσίας. Μετά το 1755 έζησε κυρίως στην Ελβετία, σε έναν οικισμό στα περίχωρα της Γενεύης. Τα κυριότερα έργα του, φιλοσοφικοεπιστημονικού περιεχομένου, ήταν: Φιλοσοφικές επιστολές Επιστολές για τους Άγγλους (Γαλλία, 1734) και τα Στοιχεία της φιλοσοφίας του Νεύτωνα (1738). Από τα έργα του με σαφέστερα πολεμικό και λογοτεχνικό χαρακτήρα, πρέπει να αναφερθούν: Αγαθούλης (Kavτίντ) ή η αισιοδοξία (1759), Πραγματεία για την ανεξιθρησκία (1763) και Φιλοσοφικό λεξικό (1764), αλλά και δύο σημαντικά ιστορικά μελετήματα, Ο αιώνας του Λουδοβίκου ΙΔ’ (1735-39) και το Δοκίμιο για τα ήθη και το πνεύμα των εθνών,μέρη του οποίου δημοσιεύτηκαν το 1745 και το 1750, αλλά εκδόθηκε ολοκληρωμένο μόνο το 1758 στη Χάγη και στο Βερολίνο. Ο Β. άντλησε τα βασικά στοιχεία της κοσμοθεωρίας του από τους Άγγλους εμπειριστές και ντεϊστές. Προώθησε όμως τη σκέψη τους μέχρι τις έσχατες συνέπειές της, κάνοντάς τη να χάσει τον μετριοπαθή χαρακτήρα που είχε στη φιλοσοφία του Λοκ και του Νεύτωνα. Με την προσέγγισή του αυτή στην αγγλική σκέψη, ο Β. υιοθέτησε μια στάση καθαρά πολεμική εναντίον του καρτεσιανισμού, τόσο στον τομέα της φυσικής όσο και γενικότερα της φιλοσοφίας, ανοίγοντας μέτωπο και με όλους τους καρτεσιανούς (τον Μάλεμπρανς, τον Σπινόζα και τον Λάιμπνιτς). Αφού αποδέχτηκε την ύπαρξη του Θεού ως δημιουργού του κόσμου (επειδή τίποτα δεν δημιουργείται από το μηδέν), ο Β. όχι μόνο αρνήθηκε να καθορίσει κατά έναν οποιονδήποτε τρόπο τις ιδιότητες του Θεού, αλλά και να δεχτεί οποιαδήποτε επέμβασή του στις υποθέσεις των ανθρώπων. Ο Θεός απλώς δημιούργησε τον φυσικό κόσμο. Το καλό και το κακό δεν είναι θεϊκές επιταγές, αλλά κατηγορήματα αυτού που είναι ωφέλιμο ή επιβλαβές στην κοινωνία. Η αποδοχή του ωφελιμιστικού κριτηρίου ως μοναδικού κριτηρίου του ηθικού βίου επέτρεψε στον Β. να υποστηρίξει ότι αυτός ο βίος δεν ενδιαφέρει καθόλου τον Θεό. Το να συμπεριφέρονται έτσι ώστε να γίνει δυνατή η κοινωνική ζωή είναι συμφέρον των ανθρώπων. Και ούτε αυτό τους επιβάλλει να θυσιάσουν τα πάθη τους, τα οποία, αντίθετα, είναι απαραίτητα, όπως το αίμα που κυλά στις φλέβες τους. Σε ό,τι αφορά την πνευματική ζωή του ανθρώπου, ο Β. υποστήριξε, μαζί με τον Λοκ, ότι αρχίζει από τις αισθήσεις και αναπτύσσεται με τη διατήρηση και τη συνεργασία τους. Οι πνευματικές δραστηριότητες του ανθρώπου δεν επιτρέπουν να παραδεχτούμε την ύπαρξη μιας άυλης ουσίας που λέγεται ψυχή. Κανείς δεν μπορεί πράγματι να πει τι είναι ψυχή. Και η ανομοιότητα των απόψεων γύρω από αυτό το θέμα είναι πολύ εύγλωττη και επιβεβαιώνει αυτή τη διαπίστωση. Η ίδια εμπειρική διαδικασία διαμόρφωσε και την αντίληψη για την ελευθερία. Ο άνθρωπος είναι ελεύθερος, αλλά μέσα σε αρκετά στενά όρια. Η ελευθερία μας είναι αδύναμη και περιορισμένη· δεν είναι απόλυτη. Εμείς όμως την ενισχύουμε μαθαίνοντας να σκεπτόμαστε. Όποιες όμως κι αν είναι οι προσπάθειες που κάνουμε, δεν μπορούμε ποτέ να κυριαρχήσουμε με τη λογική μας σε όλες τις επιθυμίες. Στο όνομα αυτής της εμπειρικής αντίληψης, που δεν της λείπουν και τα στοιχεία του σκεπτικισμού, ο Β. καταπολέμησε δραστήρια όλες τις δογματικές θρησκείες και το μισαλλόδοξο πνεύμα τους. Η πλάνη και η άγνοια είναι οι μόνες αιτίες των δεινών μας. Η πρόληψη και ο φανατισμός φέρνουν την καταστροφή, γιατί στερεύουν όλες τις πηγές του λόγου. Με τον λεπτό σαρκασμό του, τον επιδέξιο παραλληλισμό μεταξύ της θρησκευτικής ελευθερίας των Άγγλων και της έλλειψης κάθε ελευθερίας στη Γαλλία, ο Β. έπαιξε σημαντικότατο ρόλο στη διαμόρφωση της σύγχρονης λαϊκής και φιλελεύθερης συνείδησης. Στο πολιτικό επίπεδο, η κριτική του στράφηκε κυρίως κατά των φεουδαρχικών υπολειμμάτων της κοινωνίας και γενικά κατά της παράδοσης. Παρά το γεγονός ότι αποδέχτηκε τον ιστορικό ρόλο του μοναρχικού καθεστώτος, ο Β. θεώρησε τον εαυτό του ουσιαστικά δημοκράτη και αποκάλεσε την πολιτική του σκέψη δημοκρατική φιλοσοφία, ο υψηλότερος σκοπός της οποίας είναι ο απόλυτος και ριζικός εκδημοκρατισμός της κρατικής εξουσίας. Πολύ σημαντική είναι η θέση του Β. και στην ιστοριογραφία. Και αυτός, όπως και ο Μακιαβέλι, πλησίασε την ιστορία με ένα πρόγραμμα πολιτικής μεταρρύθμισης. Καθήκοντα της πολιτικής εξουσίας, υποστήριξε, πρέπει να είναι η ανύψωση του επιπέδου ζωής του πληθυσμού και η ευημερία της χώρας με μια ορθολογιστική διακυβέρνηση. Η εξάλειψη όλων των εμποδίων που είχαν κάνει τη Γαλλία να μείνει πίσω από τηνΑγγλία ήταν ο κύριος σκοπός του ιστοριογραφικού έργου του Β. Με την έννοια αυτή μπορεί να θεωρηθεί έργο ενός χαρακτηριστικού εκπροσώπου της ανερχόμενης γαλλικής αστικής τάξης, της τρίτης παραγωγικής τάξης, που επρόκειτο αργότερα, στην Επανάσταση, να αναλάβει την εξουσία. Ο Β. ωστόσο ήταν πολύ ευαίσθητος στις απαιτήσεις του πνεύματος, για να μπορεί να νιώθει πλήρη άνεση μέσα σε ένα κράτος εμπόρων. Μια κυβέρνηση που δεν μεριμνούσε για την τέχνη και τις επιστήμες δεν μπορούσε να γίνει αποδεκτή από τον Β. Το βιβλίο του Ο αιώνας του Λουδοβίκου ΙΔ’, στην αρχική του μορφή, φαίνεται να είχε σκοπό να αντιπαραθέσει το ενδιαφέρον του βασιλιά Ήλιου υπέρ των γραμμάτων και των τεχνών στην εχθρική στάση που τηρούσε η κυβέρνηση του Λουδοβίκου IE’ κατά των ποιητών και καλλιτεχνών της εποχής του. Αντίθετα, στο Δοκίμιο για τα ήθη,που είναιαπό τα υστερότερα γραπτά του, ο τόνος μετατοπίζεται· καταδικάζει με σκληρά λόγια τη συνήθεια να κρίνονται οι άνθρωποι και οι εποχές με κριτήριο την καλλιτεχνική τους παραγωγικότητα. Το πολιτικό ιδεώδες που έρχεται τελευταία να διαμορφώσει το ιστορικό έργο του Β. είναι ο συνετός φωτισμένος δεσποτισμός που έχει ως πρότυπό του αριστοκρατικά κράτη, όπως η Ολλανδία και η Αγγλία. Τα καθήκον της κυβέρνησης πρέπει να είναι πρώτα από όλα η εξασφάλιση της ησυχίας και της ασφάλειας, η τακτοποίηση των οικονομικών, η σωστή απονομή δικαιοσύνης κλπ. Κατά δεύτερο λόγο, καθήκον της κυβέρνησης είναι να φροντίζει για την τέχνη και τις επιστήμες, καθήκον όμως λιγότερο σημαντικό σε σχέση με το πρώτο. Με αυτές τις αντιλήψεις για το κράτος ενισχύεται και η ιδέα της ανεξιθρησκίας, την οποία ο Β. θεωρούσε σημαντικό μέσο για την αποφυγή διαμάχης μεταξύ των εκκλησιών, και επομένως των εσωτερικών ταραχών που μπορούν να προκαλέσουν μεγάλη ζημιά στην υλική ευημερία και στον πολιτισμό ζωής μιας χώρας. Νεανικό πορτρέτο του Βολτέρου, κορυφαίου εκπροσώπου του Γαλλικού Διαφωτισμού, έργο του Νικολά ντε Λαρζιλιέρ (Βερσαλίες· φωτ. Igda).